Zasady funkcjonowania szkół dla leśniczych określało Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Dóbr Państwowych z 15 września 1923 r. w przedmiocie organizacji szkół dla leśniczych (Monitor Polski z 1923 r. Nr 218, poz. 285; podpis J. Gościcki). Rozporządzenie określa cele i zadania szkoły, jej władze, określa obowiązki kierownika szkoły, nauczycieli, rady pedagogicznej, gospodarza szkoły, wizytatora szkoły, omawia rodzaj prowadzonych zajęć, ich zakres i czas nauki, sposób przeprowadzania egzaminów, a także tryb przyjmowania uczniów i prowadzenia spraw kancelaryjnych i rachunkowych.
Z rozporządzenia wynika, że szkoły dla leśniczych podlegały Ministrowi Rolnictwa i Dóbr Państwowych, zaś bezpośredni nadzór nad nimi oraz prowadzenie spraw finansowych i rachunkowych należało do Zarządów Okręgowych Lasów Państwowych, w obrębie których szkoły miały swoją siedzibę. Celem szkół było przygotowanie zawodowe kandydatów „do służby leśnej pomocniczej i ochronnej.”
Władze szkoły stanowili kierownik szkoły i rada pedagogiczna. Kierownikiem był nadleśniczy nadleśnictwa, na terenie którego szkoła się znajdowała. Był bezpośrednim przełożonym personelu szkolnego, reprezentował szkołę na zewnątrz i pełnił funkcję przewodniczącego rady pedagogicznej. Do wielu wyznaczonych zadań należało również przedstawianie Ministerstwu uchwały Rady Pedagogicznej oraz wniosków co do zmian w nauczaniu i gospodarce szkolnej. Kierownik i nauczyciele byli urzędnikami państwowymi i mogli być mianowani, jeżeli ukończyli „wyższy zakład naukowy”. Do obowiązków nauczycieli należało m. in.: „prowadzenie powierzonych im wykładów, ćwiczeń i zajęć praktycznych oraz praca nad wychowaniem uczniów”.
Do szkoły przyjmowano uczniów w wieku 17-20 lat, którzy spełniali szereg wymienionych warunków, m.in.: posiadali obywatelstwo polskie, wykształcenie na poziomie 7–oddziałowej szkoły powszechnej i odbyli przedwstępną praktykę w administracji leśnej co najmniej w okresie 1 roku. Obowiązywało również „złożenie świadectwa prowadzenia się wydanego przez urząd leśny, w którym kandydat odbywał praktykę, o ile zaś nie przychodzi bezpośrednio z praktyki do szkoły, przez urząd państwowy, komunalny lub parafialny”.
Podania kandydatów do szkoły, w terminie do 15 czerwca, przyjmował Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych, w obrębie którego znajdowała się szkoła. Jego obowiązkiem było, po sprawdzeniu kompletu dokumentów i spełnieniu wszystkich wymaganych warunków, przesłanie wykazu kandydatów wraz z dokumentacją do Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Tam decydowano czy odbyta praktyka była wystarczająca, a także decydowano o przydzieleniu uczniów do poszczególnych szkół. Nie później niż 1 sierpnia kandydaci otrzymywali, za pośrednictwem Zarządu Okręgowego Lasów Państwowych, informację o przyjęciu do szkoły.
Nauka w szkole była bezpłatna, trwała 11 miesięcy (od 1 września do 31 lipca) i była podzielona na trzy okresy (dawnej tercjały).
Program nauki przewidywał wykłady teoretyczne z poszczególnych przedmiotów i zajęcia praktyczne. Przedmioty dzieliły się na 3 grupy: ogólne, zawodowe i pomocnicze. Grupa I: język polski, nauka o Polsce współczesnej, matematyka, botanika, zoologia, higiena i ratownictwo.
Grupa II: miernictwo, nauka o siedlisku, hodowla lasu, ochrona lasu i użytkowanie lasu, pomiar drzew i drzewostanów wraz z zasadami urządzenia gospodarstwa leśnego, zarys prawodawstwa i administracji leśnej, zarys budownictwa leśnego, łowiectwo.
Grupa III: rybactwo, rolnictwo, sadownictwo i pszczelarstwo, rysunki i kreślenie.
Terenem zajęć praktycznych było nadleśnictwo, w którym mieściła się szkoła, ale to nie wykluczało przeprowadzania zajęć w drodze porozumienia w innych nadleśnictwach.
Wykłady odbywały się w ciągu całego roku szkolnego z wyjątkiem niedziel i dni świątecznych, ale przywidywano przerwy w ich prowadzeniu spowodowane wykonywaniem cięć, upraw, zakładaniem szkółek i przebywaniem na zorganizowanej wycieczce szkolnej.
Nauka kończyła się egzaminem ustnym (ew. pisemny) ze wszystkich przedmiotów przed komisją egzaminacyjną, której przewodniczył naczelnik Zarządu Okręgowego Lasów Państwowych lub jego zastępca. W przypadku uzyskania pozytywnych ocen uczeń otrzymywał tymczasowe świadectwo ukończenia szkoły i był zobowiązany do odbycia rocznej praktyki leśnej w lasach państwowych, w miejscu wskazanym przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Wyjątek stanowili uczniowie, którzy odbyli dwuletnią praktykę w lasach państwowych przed wstąpieniem do szkoły. Dopiero po spełnieniu tego warunku i złożeniu szczegółowego dziennika czynności poświadczonego przez przełożonego praktykanta uczeń otrzymywał świadectwo ukończenia szkoły.
Reguły życia i zachowania uczniów
Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych (J. Gościcki) opracował Regulamin porządku domowego szkół dla leśniczych, podpisany 15 września 1923 r., który bardzo szczegółowo określał zasady pobytu w szkole i warunki mieszkania w internacie.
Wyraźnie podkreślono w nim, że niestawienie się ucznia w wyznaczonym terminie, bez wystarczającego usprawiedliwienia skutkuje skreśleniem z listy uczniów. Wszyscy uczniowie, bez wyjątku, obowiązani byli mieszkać w internacie szkoły. Opłatę za utrzymanie pokrywali uczniowie. Jak podają „Echa Leśne” (1932 nr 6), wynosiła ona w Białowieży 75 zł miesięcznie, zaś średnio 55 zł miesięcznie w roku szkolnym 1934/35 („Echa Leśne” 1935 nr 41).
Opłaty były wnoszone co miesiąc z góry, w kasie nadleśnictwa. W razie opóźnienia wpłaty groziło wydalenie ze szkoły. Przywidywano jednak częściowe lub całościowe zwolnienia niezamożnych uczniów z opłat za internat, jak zaznaczono w rozporządzeniu „w miarę posiadania przez szkoły specjalnych funduszów, zapisów lub darowizn”.
Szkoła posiadała własną kuchnię. Spis potraw na cały tydzień zatwierdzał kierownik szkoły. Zgodnie z rozporządzeniem przy stole powinien być obecny wychowawca szkolny, do którego obowiązków należało sprawdzanie liczby i jakości potraw, przyjmowanie zażaleń uczniów i wpisywanie ich do specjalnie do tego przeznaczonej księgi. Uczniowie chorzy mieli otrzymywać potrawy przygotowane zgodnie z zaleceniem lekarza, za co nie przywidywano dodatkowej opłaty.
Godziny posiłków dostosowywano do zajęć szkolnych. W przypadku całodniowych zajęć w lesie dopuszczano nawet jedzenie obiadu wieczorem. Uczniowie byli wtedy zaopatrywani w suchy prowiant. Zaznaczono również, że podczas kilkudniowego pobytu w terenie uczniowie sami przygotowują posiłek z zabranych produktów.
Uczeń przyjęty do szkoły powinien zaopatrzyć się w wymienione w rozporządzeniu przedmioty: ubranie według kroju przepisanego dla urzędników leśnych, ubranie robocze, 2 pary obuwia, bieliznę: 4 koszule, 4 pary kalesonów, 4 pary skarpetek lub pończoch, 4 ręczniki, 6 chustek do nosa, 2 zmiany bielizny pościelowej, siennik, poduszkę, kołdrę lub koc, przybory do mycia: szklankę lub kubek do płukania ust i szczoteczkę do zębów, przybory do czyszczenia obuwia, przybory do jedzenia: łyżkę, nóż, widelec, łyżeczkę do herbaty, 2 talerze i kubek.
Pranie bielizny odbywało się w szkole na koszt ucznia. Kierownik szkoły miał prawo zwolnienia uczęszczających na zajęcia z ubrania uniformowego, jednak za wyjątkiem czapki. Podano również sprzęty, które powinna zapewnić szkoła do użytku ucznia: łóżko, stolik nocny, krzesło, „szafę z półkami i kołkami lub wieszadło”, szufladę zamykaną na klucz w stole i miejsce w stojaku na broń palną. Uczniowie mogli posiadać broń palną, która była przechowywana w oddzielnym pomieszczeniu i przekazywana uczniom do ćwiczeń w strzelaniu i do czyszczenia. Noszenie nabitej broni w obrębie szkoły było zabronione, za co przewidywano nawet karę wydalenia ze szkoły.
Wyraźnie zaznaczono, że uczniowie sami muszą dbać o porządek i pełnić wyznaczone dyżury. Zabroniono przechowywania pieniędzy i wartościowych przedmiotów w szafach i szufladach. Pieniądze przechowywał kierownik szkoły lub wychowawca. Prowadzona była książka rachunkowa. Jak zapisano: „Uczniowie otrzymują ze swych pieniędzy tylko niewielkie sumy na drobne wydatki, z których musieli się co miesiąc usprawiedliwiać”.
Regulamin wyraźnie i dokładnie nakreślał rozkład dnia ucznia. Pobudkę wyznaczono w letnich miesiącach (od maja) na godz. 5.00, natomiast w jesiennych i zimowych na godz. 6.00. Jedną godzinę przeznaczono na umycie się, ubranie, zasłanie łóżka i zjedzenie śniadania. Na porę obiadową w lecie przeznaczono dwie godziny, w pozostałych miesiącach – jedną. Cisza nocna obowiązywała od godz. 22.00. Po sprawdzeniu przez wychowawcę obecności, światła były wyłączane. Wyraźnie zabraniano używanie własnego światła w salach.
Jedynym wolnym czasem, pozostawionym do dyspozycji ucznia, był czas od kolacji do ciszy nocnej. Pozostałe godziny były przeznaczone na naukę. Czas na pobudkę, posiłek i ciszę nocną był obwieszczany sygnałem granym na trąbce. Uczniowie mieli obowiązek w niedzielę i święta uczestniczyć we mszy świętej.
W § 22 zapisano:
Prowadzenie się uczniów zarówno w szkole, jak i poza nią winno być bez zarzutu. Przełożonym swoim uczniowie winni są posłuszeństwo i szacunek, w stosunkach wzajemnych mają żyć zgodnie i unikać wszystkiego, coby mogło przynieść ujmę dobrej opinji szkoły i zawodowi leśnika.
Zakazano bezwzględnie gry w karty, natomiast dozwolono palenie tytoniu, na warunkach ustalonych przez kierownika szkoły, lecz nie w salach sypialnych. Uczniowie mogli za zgodą władz szkolnych zakładać stowarzyszenia mające na celu samopomoc, samokształcenie i kształtowanie postawy obywatelskiej. Przewidziane były urlopy na ferie Bożego Narodzenia, świąt Wielkanocy i Zielonych Świątek, ale dano prawo ich skracania ze względu na potrzeby zajęć szkolnych. Koszty wezwania lekarza i pobytu w szpitalu ponosił uczeń.
Uczniowie za nieprzestrzeganie przepisów szkolnych podlegali karom dyscyplinarnym, takim jak: „nagana w cztery oczy, nagana w obecności uczniów i nauczycieli, areszt domowy w dniach wolnych od zajęć szkolnych wraz z zawiadomieniem rodziców i opiekunów, wydalenie ze szkoły”. O wydaleniu ze szkoły decydował Naczelnik Zarządu Okręgowego Lasów Państwowych na wniosek kierownika szkoły, a uczeń mógł się odwołać do Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych.
Obowiązkowe praktyki przed rozpoczęciem nauki w szkole i po jej zakończeniu
Najwięcej dyskusji wywoływała praktyka kandydatów do szkoły leśnej, jej długość, zaangażowanie pracowników lasów, program, uzyskane wiadomości teoretyczne i praktyczne.
Głos Witolda Łuczkiewicza („Las Polski” 1923 nr 2) nie był odosobniony:
Jeden fakt w tem wszystkim jest bardzo bolesny, a mianowiecie nieraz zupełny brak zainteresowania się uczniem podczas praktyki. Uczniowi powierza się często wykonywanie czynności, które normalnie spełnia wykwalifikowany leśniczy, prawie o niczem go nie objaśniając. Pozwala mu się na gospodarkę o własnych siłach, co może wyrabia samodzielność, ale nie przyczyni lasom pożytku i nie przygotuje odpowiednio do teorii szkolnej. W tym kierunku raczej należałoby przeprowadzić reformę, by praktyka pod opieką i kierownictwem wykwalifikowanego leśnika była rzeczywiście praktyką, podczas której uczeń nabędzie nie tylko pewnej wiedzy praktycznej, ale i teoretycznej. Jakże dużo zdziałałyby krótkie, może 1 godzinne lekcje raz lub dwa razy w tygodniu pod kierownictwem nadleśniczego, połączone z demonstracjami w lesie; więcej może, aniżeli drugi rok szkoły!
Dopiero w 1932 r. podpisano dokument, który regulował zagadnienie praktyk przed rozpoczęciem nauki w szkole (przedszkolnych) i po jej zakończeniu (poszkolnych). Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 7 lipca 1932 r. o praktyce kandydatów do szkół dla leśniczych („Monitor Polski” Nr 177 poz. 212) podpisał Minister Rolnictwa i Reform Rolnych Seweryn Ludkiewicz.
Wynikało z niego, że podania na odbycie praktyki przedszkolnej kandydaci w wieku 16-20 lat powinni składać do dyrekcji lasów państwowych, w okręgu której kandydat chciał ją odbywać. Wraz z podaniem należało dołączyć między innymi własnoręcznie przez kandydata napisany życiorys, „zaświadczenie właściwej władzy administracyjnej ogólnej, stwierdzające jego wartość moralną i lojalność państwową”. Przed podjęciem decyzji o zgodzie sprawdzano u kandydata wiadomości potrzebne do odbycia praktyki, a w szczególności „dokładną znajomość języka polskiego w mowie i piśmie oraz znajomość rachunków”.
Celem praktyki było:
praktyczne poznanie przez ucznia lasu jako objektu gospodarstwa leśnego i ważniejszych czynności w zakresie gospodarstwa leśnego, a w szczególności: a) praktyczne poznanie hodowli, pielęgnowania, eksploatacji i ochrony lasu, b) poznanie nazw wszystkich krajowych drzew i ważniejszych krzewów i rozróżnianie ich w naturze, c) nabycia wiadomości o pożytecznych i szkodliwych dla lasu zwierzętach (owadach, ptakach i innych), d) praktyczne poznanie zasad miernictwa, e) zapoznanie się z pracami kancelaryjnymi w nadleśnictwie.
Cel praktyki poszkolnej określono jako: „praktyczne pogłębienie przez ucznia wiadomości nabytych w szkole dla leśniczych”. Osoby odbywające praktyki zobowiązane były prowadzić szczegółowy dziennik czynności, w którym zapisywano ich rodzaj i sposób wykonania. Za praktykę odpowiadał nadleśniczy, który układał plan odbywania praktyki, sprawdzał rzetelność wykonywania zadań, udzielał wskazówek, sprawdzał dziennik czynności, prowadził kartę kwalifikacyjną, w której wypowiadał się o kandydacie w sprawach dotyczących nawet punktualności i obowiązkowości, pilności, posłuszeństwa, wytrzymałości na trudy fizyczne, ale też znajomości wiedzy zawodowej. Odbywanie praktyki kontrolował również inspektor lasów państwowych. Sprawdzał poziom wiadomości praktykanta oraz czy prace jego były należycie zorganizowane i wykonane. Swoją opinię wpisywał do karty kwalifikacyjnej.
Podczas praktyki można było korzystać z urlopu tylko na okres świąt. Za nieodpowiednie zachowanie, niestosowanie się do przepisów czy niewykonywanie poleceń przełożonych przewidziano kary: „upomnienie, pozbawienie urlopu świątecznego, ostrzeżenie, że w razie niepoprawienia się będzie wydalony z praktyki, wydalenie z praktyki”.
Po jej odbyciu uczeń otrzymywał zaświadczenie podpisane przez nadleśniczego. Za naukę w czasie praktyki nie pobierano opłat, jednak praktykanci musieli utrzymywać się na własny koszt.
W zarządzeniu zaznaczono, że odbycie praktyki przed rozpoczęciem nauki w szkole nie jest jednoznaczne z przyjęciem do szkoły dla leśniczych, zaś odbycie praktyki po ukończeniu nauki nie zobowiązuje administracji lasów państwowych do przyjęcia danej osoby do służby.